ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ Νο 32

YOKO ONO: “MUSIC OF THE MIND”

ΣΤΗΝ ΤΑΤΕ MODERN

Επιλογές από μία έκθεση 

που ξεπέρασε κάθε προσδοκία

Ήταν για μένα μια έκθεση αποκαλυπτική. Πήγα εντελώς απροετοίμαστος, έχοντας στην μνήμη μου την ιδιάζουσα προσωπικότητα της Yoko Ono. Ιδιαίτερα από την εποχή της δόξας των Beatles, που δίπλα στον John Lennon, παράλληλα με τις σημαντικές τότε ακτιβίστικές τους δράσεις για την ειρήνη και το σχετικό κρεβάτωμα, παρεμβαίνοντας τελικά ακόμη και στις ηχογραφήσεις του γκρουπ κατάφερε, όπως έλεγαν, να τους διαλύσει, κάτι που την φόρτισε αρνητικά. Έκτοτε διάβαζα κατά καιρούς για τις καλλιτεχνικές της δραστηριότητες και σταδιακά μέσα από αποσπασματικές πληροφορίες είχα την αίσθηση ότι στο όνομα του Lenon η Ono «έπαιζε» κατά κάποιο τρόπο, μέσα από τις γνωριμίες της στην Νέα Υόρκη και το διεθνές στερέωμα.

Η επιλογή της ΤΑΤΕ MODERN να παρουσιάσει την δουλειά της σε μια μεγάλη διαδραστική έκθεση με έβαλε σε σκέψεις, και έτσι έσπευσα να διασχίσω την είσοδο της έκθεσης και να ακούσω την φωνή της μπαίνοντας να απαντά στο τηλέφωνο λέγοντας “Hello. This is Yoko”. Είχα προσπεράσει μια συστάδα δένδρων ευχών, που γύρω τους νέα παιδιά και επισκέπτες κρεμούσαν μικρά χαρτάκια που έμοιαζαν από μακριά με λευκά λουλούδια. Με συγκίνησε διαβάζοντας ότι η Όνο ως παιδί πήγαινε σε έναν ναό στην Ιαπωνία, και έγραφε μία ευχή σε ένα κομμάτι λεπτό χαρτί και το έδενε γύρω από τα κλαδιά ενός δένδρου.

Γεννημένη στην Ιαπωνία το 1933, αφού φοίτησε στο Πανεπιστήμιο Gakushūin ως η πρώτη φοιτήτρια φιλοσοφίας, ακολούθησε μια συναρπαστική διαδρομή, εγκατεστημένη σε ένα λοφτ στο Μανχάταν, όπου γράφτηκε στο κολέγιο τεχνών Sarah Lawrence, σπουδάζοντας ποίηση και μουσική σύνθεση. Παράλληλα, συνδέθηκε με τις avant gardes της Νέας Υόρκης και του Τόκιο στα τέλη της δεκαετίας του '50 και του '60,

Από τα πρώτα έργα, αυτής της περιόδου μπαίνοντας στην πρώτη αίθουσα της έκθεσης, ξεχώρισα το Lighting Piece – «Άναψε ένα σπίρτο και δες μέχρι να σβήσει», ένα φιλμ από μία περφόρμανς που πραγματοποίησε με τον φωτογράφο Peter Moore.

Yoko Ono FILM NO. 1 (‘MATCH’) / Fluxfilm No. 14 1966 Film, 16mm, shown as video, black and white Duration: 5min 4sec Directed by Yoko Ono

Bag Piece

Στην συνέχεια στην επόμενη αίθουσα, στο έργο με τίτλο Bag Piece, η Όνο προσκαλεί καλλιτέχνες, αλλά και το κοινό, αφού αφαιρέσουν τα παπούτσια τους, να μπουν σε ένα μαύρο σάκο και να κινηθούν στην σκηνή, πραγματοποιώντας ελεύθεροι  διάφορες δραστηριότητες μέσα σε αυτούς, όπως να μετακινηθούν, να αφαιρέσουν τα ρούχα τους ή ακόμα και να πάρουν και έναν υπνάκο. Οι κινήσεις μέσα στους σάκους δημιουργούν ένα κινούμενο σύνθετο γλυπτό.

Yoko Ono, Bag Piece 1964, exhibition realisation 2024 Performance

Cut Piece.

Στην ίδια αίθουσα προβάλλεται η ταινία Cut Piece, των David and Albert Maysles, που γυρίστηκε στις 21 Μαρτίου 1965 (!), στο Carnegie Recital Hall της Νέας Υόρκης και καταγράφει την περφόμανς της Yoko Ono, που κάθεται σιωπηλή στη σκηνή φορώντας το καλύτερό της κοστούμι, ενώ το κοινό κλήθηκε να της κόψει με ψαλίδι σε κομμάτια τα ρούχα της. Ένα σχόλιο για τη σεξουαλική βία. Το Cut Piece θεωρείται ένα κλασικό έργο τέχνης της δεκαετίας του 60, που λέγεται ότι είναι εξίσου γνωστό στους φοιτητές τέχνης όσο και οι Beatles.

Yoko Ono, Cut Piece, κινηματογραφήθηκε στις 21 Μαρτίου 1965 σε περφόμανς που πραγματοποιήθηκε στην Νέα Υόρκη στο Carnegie Recital Hall.

Shadow Piece Concept

Στο διαδραστικό αυτό έργο η Yoko καλώντας το κοινό της να ζήσει τις συγκινήσεις της συμμετοχικής τέχνης, το τοποθετεί ανάμεσα σε ένα λευκό τελάρο και ένα προβολέα και του ζητά να περιγράψει την σκιά του με ένα κομμάτι κάρβουνο συνθέτοντας έτσι έναν διαρκώς εξελισσόμενο πίνακα.

Yoko Ono, Shadow Piece Concept 1963, first performed 1966, exhibition realisation 2024

Yoko Ono, Shadow Piece, detail, Concept, 1963, first performed 1966, exhibition realisation 2024

Painting to Hammer a Nail

Στο επόμενο έργο στο ίδιο πλαίσιο της διαδραστικότητας ζητά από τον επισκέπτη να πάρει ένα καρφί από το διπλανό δοχείο και να το καρφώσει με ένα σφυρί σε ένα ξύλινο τελάρο.

Yoko Ono, Painting to Hammer a Nail, concept 1961

Yoko Ono, Painting to Hammer a Nail, detail

Στην ίδια μεγάλη αίθουσα με τίτλο THE MESSAGE IS THE MEDIUM, η Ono εκθέτει μια σειρά ετερόκλητων έργων δίνοντας την δυνατότητα στους επισκέπτες να παίξουν ακόμη και μια παρτίδα σκάκι.

Yoko Ono, White Chess Set, 1966

John Lennon 1940–1980 Yoko Ono, Air Bottles 1967, exhibition realisation 2024 Glass jars, digital print on paper labels, facsimile Labels: half-a-cupboard half-a-door half-a-shoe half-a-jacket half-a-letter half-a-life half-a-music half-a-painting half-a-wind

Yoko Ono, Half Room, 1967

Το έργο Half-A-Room περιλαμβάνει οικιακά έπιπλα και αντικείμενα, όπως ένα ψηλοτάκουνο παπούτσι και ένα ράφι, κομμένο στη μέση και κυρίως βαμμένο λευκό. Η Όνο παρουσίασε το έργο αυτό το 1967 στην έκθεση Half-A-Wind Show στη Lisson Gallery του Λονδίνου.

Yoko Ono, FILM NO 4 (“BOTOMS) 1966-7, Film 16mm

πλάνα από γύρω

200 κινούμενοι γλουτοί, που για τον Ono, αντιπροσωπεύουν «την σκηνή του Λονδίνου σήμερα». Μεταξύ των συμμετεχόντων ήταν  καλλιτέχνες, συγγραφείς και γλύπτες. Ο ήχος περιλαμβάνει συνομιλίες μεταξύ των συμμετεχόντων, της Ono και του συζύγου της Anthony καθώς και συνεντεύξεις της Ono με τον βρετανικό Τύπο.

BED PEACE

John Lennon 1940–1980 Yoko Ono BED PEACE 1969 Film, 16mm, shown as video, colour and sound (stereo) Duration: 1hour 10min 5 sec Film of Montreal Bed-In, 26 May

Μετά τον γάμο τους τον Μάρτιο του 1969, η Όνο και ο Λένον πραγματοποίησαν εβδομαδιαίες εκστρατείες με τίτλο  Bed-In for Peace, στο Άμστερνταμ και Μόντρεαλ. Το ζευγάρι δημιούργησε φρενίτιδα στα μέσα ενημέρωσης προσκαλώντας στα δωμάτια του ξενοδοχείου τους να συμμετάσχουν ακτιβιστές για την ειρήνη. Παράλληλα έγιναν εξαιρετικά σοβαρές και έντονες συνομιλίες μεταξύ δημοσιογράφων και πολιτικών. Ενώ κοιμόντουσαν σε ένα ξενοδοχείο στο Μόντρεαλ, μαζί με τους Timothy Leary, Petula Clarke, Dick Gregory και Allen Ginsberg, ηχογράφησαν το κομμάτι Give Peace A Chance, που γρήγορα υιοθετήθηκε από εκείνους που διαμαρτύρονταν για τον πόλεμος στο Βιετνάμ.

John Lennon 1940–1980 Yoko Ono, Wedding Album 1969 Album cover and inserts Apple Records Private collection

Η Όνο και ο Λένον το 1968 άρχισαν να γράφουν και να παράγουν μουσική μαζί, κυκλοφορώντας τρία συνεργατικά άλμπουμ μέχρι το τέλος της δεκαετίας. Το τελικό ήταν το Άλμπουμ Γάμου. Η πρώτη πλευρά του άλμπουμ περιελάμβανε το ζευγάρι που φωνάζει ο ένας το όνομα του άλλου πάνω από ηχογραφήσεις με τους χτύπους της καρδιάς τους. Η δεύτερη πλευρά, με τίτλο «Άμστερνταμ», ηχογραφήθηκε κατά τη διάρκεια της εκστρατείας τους Bed-In for Peace. Το κουτί του άλμπουμ συμπεριλάμβανε έντυπο υλικό και αντίγραφο του πιστοποιητικού γάμου του ζευγαριού. Είχαν μια τρέλα όλα αυτά εκείνη την εποχή!

«War Is Over» γράφει η μεγάλη κοινή τους διακήρυξη, σε διαφημιστικές πινακίδες και αφίσες κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ – και με πολύ μικρότερα γράμματα παρακάτω: «Αν το θέλεις».

Yoko Ono, A HOLE 2009 Engraved glass, shot with a bullet hole, steel frame Engraved: A HOLE / GO TO THE OTHER SIDE OF THE GLASS AND SEE THROUGH THE HOLE.

Yoko Ono, A HOLE 2009 Photograph: Daniel Leal/AFP/Getty Images

Η Όνο επικρίνει βαθιά τη βία, πιστεύοντας ότι ο κόσμος μπορεί να αλλάξει εάν αντιμετωπιστεί η βία. Μεγάλο μέρος της δουλειάς της είναι μια πρόσκληση να δούμε τον κόσμο διαφορετικά, από μια άλλη προοπτική. Αυτή η προσέγγιση περικλείεται σε ένα έργο με τίτλο ΜΙΑ ΤΡΥΠΑ. Ένα κρύσταλλο τρυπημένο από μια σφαίρα όπου γράφει: «Πήγαινε στην άλλη πλευρά του γυαλιού και δες μέσα από την τρύπα». Ίσως το πιο συγκινητικό έκθεμα! Πώς κατάφερε η Όνο να ζήσει όλες αυτές τις δεκαετίες χωρίς τον Λένον; Το έργο αυτό έγινε το 2009, ήδη 29 χρόνια μετά τη δολοφονία του.

Yoko Ono, Helmets (Pieces of Sky) 2001

Η Όνο σε αυτό το έργο μας προσκαλεί να πάρουμε ένα κομμάτι από τον ουρανό, που βλέπει ως ελπιδοφόρο σύμβολο απεριόριστης φαντασίας. Τα κομμάτια παρουσιάζονται ως ατσάλινα κράνη του γερμανικού στρατού από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο κρεμασμένα ανάποδα, αναφερόμενη στον βίαιο κατακερματισμό της ελπίδας μέσω του πολέμου.

THE FLY

Yoko Ono, FLY 1970–1 Film, 16mm, shown as video, colour and sound (mono) Duration: 25min

Μας αιφνιδίασε αυτό το έργο, μπαίνοντας στην σκοτεινή αίθουσα. Η πρώτη εικόνα που αντίκρισα με παρέπεμψε στο έργο του Γκυστάβ Κουρμπέ Η προέλευση του κόσμου.

Γκυστάβ Κουρμπέ, Η προέλευση του κόσμου, 1866.

Μόνο που συνοδευόταν με πραγματικές επίμονες μύγες να κινούνται επίμονα στο γυμνό σώμα και σε επίμαχα σημεία, και πέρα από το βουητό τους ακούγονταν και οι άναρθρες φωνές της Ono με τους ήχους της κιθάρας του Λένον.

Αυτή η ταινία με τίτλο FLY, που προβάλλεται για 24 λεπτά στην σκοτεινή αίθουσα, βασίζεται στην παρτιτούρα της Ono του 1968 Fly (Film No.13), η οποία λέει, «Αφήστε μια μύγα να περπατήσει στο σώμα μιας γυναίκας από τα νύχια μέχρι το κεφάλι και πετάξτε έξω από το παράθυρο». Η Όνο περιγράφει τόσο το σώμα της γυναίκας όσο και την μύγα ως αναπαραστάσεις του εαυτού της. Η μύγα φέρει συνειρμούς βρωμιάς και σήψης ενώ ενσωματώνει επίσης την έννοια του ελεύθερου πνεύματος. Η  Όνο συχνά διερευνά την πτήση ως φυσική πράξη και μεταφορική έννοια. Και τα δύο λειτουργούν ως σύμβολα απελευθέρωσης και ενδυνάμωσης. Η ταινία λειτουργεί ως σχολιασμός στον αγώνα των γυναικών να δραπετεύουν από κοινωνικούς περιορισμούς.

ADD COLOUR (REFUGEE BOAT)

Εξ ίσου εντυπωσιακή ήταν και η επόμενη αίθουσα με τίτλο Add Colour (Refugee Boat) μετά από την συνεχιζόμενη διακρατική επέμβαση των επισκεπτών κάθε ηλικίας με διαφορετικών αποχρώσεων του μπλε κραγιόνια, στις λευκές περιμετρικές επιφάνειες της αίθουσας και πάνω σε μια λευκή ξύλινη βάρκα στο κέντρο, που συμβολίζει τις μετακινήσεις των μεταναστών. H Όνο συγκινημένη από τις εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες που ρισκάρουν τη ζωή τους για να ταξιδέψουν στην Ευρώπη δια θαλάσσης, μας προσκαλεί να εξετάσουμε τον αντίκτυπο που μπορεί να έχει η συλλογική δράση. Το έργο περικλείει την πίστη της σε αυτή την δράση και την κατανόησή της ότι «μοιραζόμαστε αυτόν τον κόσμο» και μοιραζόμαστε την ευθύνη μας για αυτόν. Θεωρεί ότι αυτή η συμμετοχική εργασία μέσω της καταγραφής διαφορετικών  μηνυμάτων, μας προσκαλεί να αναλογιστούμε αυτήν την επείγουσα και συνεχιζόμενη προσφυγική κρίση.

«Φέρτε μια άδεια βάρκα μεταναστών στη στεριά σε μια παλίρροια, και βάψτε την με μπλε μηνύματα ελπίδας»:φωτο: Tayfun Salcı/Zuma Press Wire/Rex/Shutterstock

Yoko Ono, Add Color (Refugee Boat)

My Mommy is Beautiful,

Στην τελευταία αίθουσα με τίτλο ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ, η Ono ενθαρρύνει τις συλλογικές απαντήσεις, με το έργο My Mommy is Beautiful, προσκαλώντας τον επισκέπτη με την φράση : «Γράψε τις δικές σου σκέψεις για τη μητέρα σου. Ή καρφιτσώστε μια φωτογραφία της στον καμβά.» Ένα έργο σε εξέλιξη, που διερευνά τη σχέση μας με τις μητέρες μας, και συγκροτείται από αμέτρητα σημειώματα σε όλες τις γλώσσες, που γράφονται επί τόπου και επικολλώνται σε στρώματα σε έναν τεράστιο τοίχο προκαλώντας συγκινήσεις. Χαρακτηριστικές είναι οι νοσταλγικές και συγκινητικές αναφορές στις μητέρες που σε μεγάλο βαθμό ήταν απολογητικές για όσα δεν προλάβαμε να πούμε... 

Yoko Ono, My Mommy is Beautiful

Η έκθεση ολοκληρώνεται με το βίντεο που ηχογραφήθηκε στην όπερα του Σίδνεϋ το 2013, με τίτλο WHISPER που ερμηνεύει η Όνο στα ογδόντα της χρόνια, και με τα δυνατά φωνητικά της επαναλαμβάνει τις λέξεις «Εύχομαι… επιτρέψτε μου να ευχηθώ»

Yoko Ono, Whisper, 2013

η Όνο στα ογδόντα της χρόνια ερμηνεύει με τα δυνατά φωνητικά της

Αμέσως μετά την έξοδο από την έκθεση στο χώρο του πωλητηρίου η Όνο μας υπενθυμίζει στα 91 της χρόνια, με τεράστια γράμματα το σύνθημά της για το οποίο αφιέρωσε την ζωή της. Σε όλη της την καριέρα, η Yoko Ono έχει διαδώσει τα μηνύματά της για την παγκόσμια ειρήνη χρησιμοποιώντας διαφημιστικές πινακίδες, εφημερίδες και περιοδικά διαφημίσεις, αφίσες και αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Yoko Ono, PEACE is POWER 2017, exhibition realisation 2024 Vinyl on wall

Διάρκεια της έκθεσης μέχρι 1η ΣΕΠ 2024.

 Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση και καλύτερη ανάλυση

KENNETH FRAMPTON:

“ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: ΚΡΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ”

Η τιμητική εκδήλωση, οι παρεμβάσεις και η επιστολή του Ανδρέα Γιακουμακάτου

+

Σχόλια του Κώστα Τσιαμπάου στην επιστολή του Ανδρέα Γιακουμακάτου, που επίσης απάντησε.

Επανέρχομαι σήμερα με αφορμή την δημοσίευση στο διαδίκτυο όλης της βιντεοσκοπημένης τιμητικής εκδήλωσης για τον Kenneth Frampton και της παρουσίασης ενός εκδοτικού  άθλου, που πραγματικά αξίζει τον κόπο να την παρακολουθήσετε εδώ.  Πρόκειται για στην σημαντική έκδοση του βιβλίου του Kenneth Frampton με τίτλο «Μοντέρνα Αρχιτεκτονική. Κριτική Ιστορία», που σχολιάστηκε ήδη συνοπτικά εδώ, μόλις κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Θεμέλιο.

Στην παρουσίαση της 5ης εμπλουτισμένης έκδοσης του κλασικού αυτού βιβλίου,  συμμετείχαν οι: ΑΙΜΙΛΙΑ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Δρ Αρχιτέκτων Μηχανικός, ο ΣΤΕΛΙΟΣ ΓΙΑΜΑΡΕΛΟΣ, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής, The Bartlett School of Architecture, University College London, με τίτλο της εισήγησής του «Συνεχίζοντας να ζεις» τίτλος επίσης ποιήματος του Φίλιπ Λάρκιν, ο ΚΩΣΤΑΣ ΤΣΙΑΜΠΑΟΣ, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Νεότερης και Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ, Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ. Ο Φιλιππίδης πρωτοτύπησε με αφετηρία τους τολμηρούς του και εύστοχους συσχετισμούς με διαφορετικές εκδόσεις του Μπόρχες, του Λουίς Κάρολ, και του Ουμπέρτο Έκο. Τον συντονισμό της συζήτησης είχε ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΑΛΙΦΡΑΓΚΗΣ, Δρ Αρχιτέκτων Μηχανικός, που παράλληλα έκανε και τις δικές του παρεμβάσεις.

Στο πλαίσιο της συζήτησης που ακολούθησε, στην οποία συμμετείχαν με παρεμβάσεις τους οι Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Παναγιώτης Πάγκαλος, και Μανόλης Σίμος, παραθέτω σήμερα την επιστολή που μου απέστειλε ο Ανδρέας Γιακουμακάτος ομότιμος καθηγητής της ΑΣΚΤ, που παρακολούθησε διαδικτυακά την παρουσίαση, και στην οποία διατυπώνει τις δικές του σκέψεις. Αναφέρεται κυρίως στην πολύχρονη σχέση και το ενδιαφέρον του Άγγλου ιστορικού για τη χώρα μας και για την αρχιτεκτονική της και ειδικώτερα στο «ελληνικό κεφάλαιο» του βιβλίου, διατυπώνοντας κάποια σχόλια που πιθανώς να αποτελέσουν αφετηρία για την συνέχεια της συζήτησης.

Ακολουθεί η επιστολή του Ανδρέα Γιακουμακάτου

(με πρόσθετη δική μου εικονογράφηση):

Αγαπητέ μου Γιώργο,

Παρακολούθησα στο διαδίκτυο την ανάρτηση της παρουσίασης του Βιβλίου του Κένεθ Φράμπτον «Μοντέρνα Αρχιτεκτονική. Κριτική Ιστορία» (εκδόσεις Θεμέλιο) που έγινε στην Αθήνα στις 6 Μαρτίου 2024, όπου διέκρινα και τη δική σου παρουσία [https://www.youtube.com/watch?v=sj1sFbsZZmA&t=4420s]. Η εκδήλωση συνολικά ήταν αντάξια της εξαιρετικής επιμέλειας από την Αιμιλία Αθανασίου και τον Σταύρο Αλιφραγκή αυτού του εμβληματικού τόμου.

Εικόνα από το «ελληνικό κεφάλαιο» της έκδοσης

Ωστόσο σημαντικό μέρος της παρουσίασης και της συζήτησης αφιερώθηκε στο «ελληνικό κεφάλαιο» του βιβλίου, και δεν ξέρω αν αυτό είναι καλό ή κακό. Επειδή λόγω απουσίας στο εξωτερικό δεν είχα τη δυνατότητα συμμετοχής στην παρουσίαση του βιβλίου, επίτρεψέ μου εδώ τη διατύπωση κάποιων επισημάνσεων που θα είχα κάνει εκεί, ωσεί παρών.

Ο Κένεθ Φράμπτον με τον Δημήτρη Παντερμαλή στο υπό κατασκευή Μουσείο της Ακρόπολης, Μάιος 2008. (Αρχείο Ανδρέα Γιακουμακάτου)

Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Ο Φράμπτον έρχεται καταρχήν σε επαφή με το «ελληνικό περιβάλλον» του Λονδίνου στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960: γνωρίζει εκεί τον Πάνο Κουλέρμο, τον Σπύρο Αμούργη και τον Αριστείδη Ρωμανό. Στη συνέχεια αναπτύσσει δεσμούς με τον Σάββα Κονταράτο και τον Ορέστη Δουμάνη, καθώς δημοσιεύει πολύ νωρίς άρθρα του στα «Αρχιτεκτονικά Θέματα». Λίγο αργότερα προσκαλείται από τον Δημήτρη Φατούρο στα συμπόσια της Ύδρας και γνωρίζεται με τον Γιώργο Σημαιοφορίδη. Το 1985 εκδίδεται στη Νέα Υόρκη η μονογραφία του για τον Δημήτρη και τη Σουζάνα Αντωνακάκη, κάτι που σημαίνει ότι ο διάσημος πλέον Άγγλος ιστορικός είχε τότε επιλέξει συνειδητά να εμβαθύνει στη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική, μέσω του έργου δύο εμβληματικών πρωταγωνιστών της. Εν τω μεταξύ συνεργαζόταν με τον Αλέξανδρο Τζώνη και τη Λιάν Λεφέβρ, από τους οποίους δανείστηκε τον εξαιρετικά επιτυχημένο όρο «κριτικός τοπικισμός» (critical regionalism) που τροφοδότησε για μεγάλο διάστημα (και ακόμα τροφοδοτεί) τη διεθνή συζήτηση και τις ανάγκες της αρχιτεκτονικής ανάλυσης και κριτικής.

Εικόνα των σελίδων της έκδοσης με αναφορά στον "κριτικό τοπικισμό"

Το 2008 μας τίμησε με την παρουσία του στην Αθήνα, όπου μετά από πρόσκλησή μου μίλησε στο πλαίσιο του Megaron Plus ακριβώς για την τέταρτη εκδοχή της «Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής» του που θα εκδιδόταν στην Ελλάδα αμέσως μετά. Στην Αθήνα τότε είχε την ευκαιρία να εκφράσει για άλλη μια φορά τον απεριόριστο επιτόπιο θαυμασμό του για το έργο του Πικιώνη στην Ακρόπολη και στου Φιλοπάππου, ενώ ήρθε σε αμεσότερη επαφή με τη δουλειά του Αλέξανδρου Τομπάζη και με τον ίδιο προσωπικά. Στην Αθήνα απόλαυσε επίσης τη συνάντησή του γι’ άλλη μια φορά με τους παλιούς φίλους Φατούρο και Ρωμανό. Μετά την αθηναϊκή επίσκεψη συνέχισε να ενδιαφέρεται ενεργά για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, μέχρι σήμερα (για παράδειγμα, υπέγραψε την Εισαγωγή στο βιβλίο της Ιωάννας Θεοχαροπούλου για την αθηναϊκή πολυκατοικία που εκδόθηκε το 2022).

Στα παραπάνω (δηλαδή στο θέμα «Ο Φράμπτον και η Ελλάδα») θα μπορούσαν ασφαλώς να προστεθούν και άλλα στοιχεία. Είναι λοιπόν βέβαιο ότι το ενδιαφέρον του Άγγλου ιστορικού για τη χώρα μας και για την αρχιτεκτονική της υπήρξε πρώιμο, έντονο, ειλικρινές και ουσιαστικό, ως ένα είδος παραδειγματικού case study στο πλαίσιο της γενικότερης «πολιτικής» θεώρησής του για τα «κέντρα» και τις «περιφέρειες» παραγωγής αρχιτεκτονικής κουλτούρας, που αλλάζουν άλλωστε μορφή και ρόλο στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης των τελευταίων δεκαετιών. Ας μου επιτραπεί στο σημείο αυτό να πω ότι για τον δικό μας μικρόκοσμο (το κεφάλαιο για την Ελλάδα) ο Φράμπτον με έχει τιμήσει με βιβλιογραφικές αναφορές: τούτο φυσικά δεν σημαίνει σε καμιά περίπτωση ότι οι επιλογές του Συγγραφέα συμβαίνουν «λόγω Γιακουμακάτου» όπως ανέφερε κάποια στιγμή ο αγαπητός Κώστας Τσιαμπάος. Ποιες είναι αυτές οι -ανακριβείς- επιλογές; Το γεγονός ότι ο Φράμπτον επιλέγει να ορίσει το Σχολείο του Πικιώνη στα Πευκάκια ως «το κορυφαίο μοντέρνο έργο του» (όπως έχει μεταφραστεί το σχετικό παράθεμα και σε άλλες γλώσσες). Μα δεν είναι προφανές ότι σε μια μακροσκοπική ιστορία της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα στην Ελλάδα οκτώ σελίδων μαζί με τις φωτογραφίες, αυτή η αποτίμηση ανταποκρίνεται όντως στα πράγματα; Ή (άλλη «ανακρίβεια») ότι πάντα κατά την άποψη του Φράμπτον το Αρχαιολογικό Μουσείο στο Ηράκλειο του Πάτροκλου Καραντινού είναι κορυφαίο έργο της ελληνικής μοντέρνας αρχιτεκτονικής, ενώ δεν παρουσιάζονται στο βιβλίο άλλα σημαντικά έργα που φέρονται μάλιστα ως προγενέστερα του Μουσείου, όπως οι Παιδικές εξοχές στη Βούλα του Πάνου Τζελέπη και τα Πλυντήρια και μαγειρεία στο σανατόριο Σωτηρία του Περικλή Γεωργακόπουλου: θυμίζω ότι το μουσείο Ηρακλείου σχεδιάζεται το 1933 ενώ το έργο του Τζελέπη το 1936 και εκείνο του Γεωργακόπουλου το 1939.

Νομίζω ότι μια τέτοια συζήτηση δεν μας αξίζει, ούτε πρόκειται για ζήτημα ημερομηνιών αλλά για ζήτημα ιστοριογραφικών προτεραιοτήτων. Προσάπτεται επίσης στον Φράμπτον ότι αναφέρεται στην πολιτική ιστορία της χώρας χωρίς να έχει εμβαθύνει προσωπικά στο αντικείμενο, ενώ για την αρχιτεκτονική ανάλυση χρησιμοποιεί δευτερογενείς πηγές (!) Μήπως ο Άγγλος για να ασχοληθεί ειδικά με την Ελλάδα θα έπρεπε καταρχήν να κάνει πρωτογενή έρευνα στα ΓΑΚ ή στα αρχεία του Μουσείου Μπενάκη; Ας πούμε καλύτερα ότι δεν υπάρχουν μεγάλες ιστοριογραφικές συνθέσεις χωρίς τη χρήση των δευτερογενών πηγών, χρήση απόλυτα θεμιτή και αποδεκτή. Χωρίς τις δεύτερες δεν υπάρχουν οι πρώτες. Άλλωστε, η διαίσθηση του έμπειρου ιστορικού είναι πάντα συμπληρωματική της γενικής του γνώσης και κριτικής προσέγγισης.

Επίσης, σκεφτήκαμε γιατί σε αυτό το κατεξοχήν διεθνές βιβλίο το κεφάλαιο για την Ελλάδα είναι κατά τι εκτενέστερο από τα κεφάλαια π.χ. για την Ιταλία ή για τη Γαλλία; Είναι πράγματι εντυπωσιακό, και αποδεικνύει τους στόχους του ιστοριογραφικού σχεδίου του Φράμπτον, που μέσω της «αρχιτεκτονικής βιογραφίας» των μεμονωμένων χωρών αναδεικνύει τη μεγάλη εικόνα που εξυπηρετεί τη γενική ιδεολογική/ερμηνευτική του αντίληψη. Αυτό είναι που έχει σημασία, αυτό είναι αντικείμενο προς ανάλυση. Ας προσθέσουμε τέλος ότι ο Πρόλογος του συγγραφέα για την ελληνική έκδοση αποτελεί μάλλον μεμονωμένο γεγονός, καθώς αντίστοιχος πρόλογος δεν απαντάται σε μεταφράσεις/εκδόσεις του βιβλίου σε άλλες γλώσσες. Ακόμη και αυτό είναι ενδεικτικό του ενδιαφέροντος και των σχέσεων του Φράμπτον με την Ελλάδα.

Σε ό, τι αφορά τέλος τις παρατηρήσεις (ή μομφές;) περί αυτού του ιστοριογραφικού μνημείου ως «εγκυκλοπαιδικού πανδέκτη», τις καλύτερες απαντήσεις έδωσε στο τέλος η Αιμιλία Αθανασίου, που μίλησε για την εντυπωσιακή χρησιμότητα των αναφορών του Φράμπτον σε πραγματικότητες όπως π.χ. η κινεζική ή η αφρικανική οι οποίες μας αποκαλύπτουν αρχιτεκτονικά επιτεύγματα άξια κάθε προσοχής. Ή ο Στέλιος Γιαμαρέλος, που θύμισε το προφανές ότι η ιστοριογραφία νοηματοδοτείται πάντα από τα ερωτήματα του παρόντος (της): ως εκ τούτου η σημερινή πανοπτική ματιά του Φράμπτον είναι η προφανής απάντηση στο αίτημα συμπεριληπτικότητας και αποτέλεσμα της κρίσης των μεγάλων παγκόσμιων πολιτικών/πολιτιστικών κέντρων αναφοράς.

Καλή ανάγνωση!

Ευχαριστώ για τη φιλοξενία.

Με φιλικούς χαιρετισμούς,

Ανδρέας Γιακουμακάτος

Υγ.: για άλλες βιβλιογραφικές αποτιμήσεις μου του πονήματος του Φράμπτον βλ., «Η τελευταία μεγάλη σύνθεση», Το Βήμα, 3.7.1988. Επίσης, «Αναζητώντας το αιώνιο μοντέρνο», Το Βήμα, 17.1.2021, και Archetype (online), 25.1.2021, https://www.archetype.gr/blog/arthro/istories-tou-monternou

Όπως αναμενόταν η συζήτηση συνεχίζεται με:

Μερικά σχόλια στην επιστολή του Ανδρέα Γιακουμακάτου:

Του Κώστα Τσιαμπάου

Στη συνέχεια της επιστολής του Ανδρέα Γιακουμακάτου στο blog του Γιώργου Τριανταφύλλου θα ήθελα να κάνω μερικά σύντομα σχόλια. Να πω, εξαρχής, ότι στο δια ταύτα δεν διαφωνούμε με τον ΑΓ αφού και εγώ, τελικά, αναγνώρισα τη γενικότερη αξία της Ιστορίας του Frampton και την ειδικότερη σημασία της νέας ελληνικής μετάφρασης για ένα κοινό που δεν έχει συχνά την ευκαιρία να διαβάζει σημαντικά έργα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στη γλώσσα του. Ωστόσο θα επιμείνω επιγραμματικά σε μερικά σημεία, διευκρινίζοντάς τα, παρά τον κίνδυνο να χαθούμε, κυριολεκτικά, στη μετάφραση.

- Αναρωτιέται ο ΑΓ γιατί αντιδράω στο «γεγονός ότι ο Φράμπτον επιλέγει να ορίσει το Σχολείο του Πικιώνη στα Πευκάκια ως το κορυφαίο μοντέρνο έργο του». Όμως ο Fampton δεν γράφει αυτό, με το οποίο δεν θα διαφωνούσα. Γράφει ότι «το ρασιοναλιστικό σχολείο του Πικιώνη, χτισμένο το 1932 στους πρόποδες του Λυκαβηττού στην Αθήνα, είναι το μόνο αδιαμφισβήτητα μοντέρνο κτήριό του» (σελ. 538 της νέας μετάφρασης), κάτι που είναι ανακριβές.

- Επίσης ο ΑΓ δεν θεωρεί ανακριβές ότι, σύμφωνα με τον Frampton, το Αρχαιολογικό Μουσείο στο Ηράκλειο του Πάτροκλου Καραντινού είναι κορυφαίο έργο της ελληνικής μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Ούτε με αυτό θα διαφωνούσα. Ο Frampton όμως γράφει ότι «από το έργο των ελλήνων ρασιοναλιστών ξεχωρίζει ένα κτίριο, συγκεκριμένα το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου στην Κρήτη» (σελ. 539), και με αυτό διαφωνώ. Δεν μπορεί ένα περιφερειακό μουσείο, το οποίο ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 1937 και πρακτικά ολοκληρώθηκε και άρχισε να δημοσιεύεται ως αξιόλογο κτίσμα τη δεκαετία του 1950 να θεωρείται ως αυτό που ξεχωρίζει. Όπως είπα και στην ομιλία μου υπήρξαν άλλα έργα, πολύ πιο επιδραστικά ή/και πολυδημοσιευμένα ήδη από τον Μεσοπόλεμο.

- Σχολιάζει επίσης ο ΑΓ ως καθόλα νόμιμη τη χρήση δευτερογενών πηγών και ότι ο Άγγλος ιστορικός δεν θα αναμενόταν «να κάνει πρωτογενή έρευνα στα ΓΑΚ ή στα αρχεία του Μουσείου Μπενάκη». Και εγώ σχολίασα ότι η χρήση δευτερογενών πηγών καθαυτή δεν αποτελεί πρόβλημα, αλλά μπορεί, λόγω περιορισμένου ελέγχου, να οδηγήσει σε ‘προβλήματα’. Κάτι τέτοιο π.χ. υποστήριξε καυστικά ο αμερικάνος συνάδελφος Keith Eggener στο κλασικό πλέον κείμενό του “Placing Resistance: A Critique of Critical Regionalism” (Journal of Architectural Education, Vol. 55, No. 4 (2002): 228-237) όπου ‘κατηγόρησε’ τον Frampton για την ευκολία με την οποία ανέδειξε τον Luis Barragán σε ιδανικό εκφραστή του Μεξικανικού μοντερνισμού, κάτι σαφώς προβληματικό για τον Eggener. Και, επιπλέον, γιατί να θεωρείται αδιανόητο να κάνει πρωτογενή έρευνα στην Αθήνα ένας ιστορικός που έρχεται από ‘αλλού’. Αυτό ακριβώς δεν έκανε ο γάλλος J. L. Cohen όταν έψαχνε σε αρχεία και ερευνούσε μελετώντας στις τοπικές γλώσσες από την Casablanca έως το Σάο Πάολο και τη Μόσχα; Οπότε, ναι, «δεν υπάρχουν μεγάλες ιστοριογραφικές συνθέσεις χωρίς τη χρήση των δευτερογενών πηγών», αρκεί να υπάρχει και ο έλεγχος αυτών των πηγών, όσο αυτό είναι εφικτό.

Κλείνοντας αυτή την παρέμβαση να ξαναπώ ότι θεωρώ σημαντική την Ιστορία του Frampton και επειδή δείχνει ένα ιδιαίτερο και ειλικρινές ενδιαφέρον για ‘περιφερειακές’ αρχιτεκτονικές παραδόσεις. Μπορώ όμως ταυτόχρονα να σχολιάζω το αν και πότε αυτό το ενδιαφέρον οδηγεί σε απλουστεύσεις ή ανακρίβειες, το πότε η Ιστορία δομείται έμμεσα από πληροφορίες και απόψεις ενός καλά οργανωμένου δικτύου ελλήνων φίλων και συναδέλφων και πότε αποτελεί προϊόν σοβαρής έρευνας και αιχμηρής κριτικής. Πάνω σε αυτό θα μπορούσα να κάνω και άλλα σχόλια, αλλά… καλύτερα όχι. Όπως έγραψα παραπάνω δεν θεωρώ ότι τελικά διαφωνούμε με τον ΑΓ. Η νέα έκδοση του Frampton είναι σαφώς σημαντική και η δουλειά της Αιμ. Αθανασίου και του Σ. Αλιφραγκή τουλάχιστον εντυπωσιακή.

Κώστας Τσιαμπάος

Ακολουθεί  σύντομη απάντησή του Ανδρέα Γιακουμακάτου στον Κώστα Τσιαμπάο, που στάλθηκε στις 05 04 2024.


Αγαπητέ Κώστα,

Χαίρομαι για το ότι τελικά δεν διαφωνούμε.

Ανδρέας Γιακουμακάτος

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση